I. TỔNG QUAN

1.1. Dịch tễ

   Tỷ lệ mới mắc trong cộng đồng nói chung là rất thấp, dao động từ 0,3 - 1 ca trên 100.000 nam giới mỗi năm. Mặc dù bệnh có thể xảy ra ở tất cả các lứa tuối nhưng phổi biến nhất vẫn là lứa tuổi 40 ~ 50 tuổi. Ở những người bệnh hồng cầu hình liềm (SCD), tỷ lệ hiện mắc là 18% ở nhóm tuổi dưới 18, tăng lên tới 42% ở những người bệnh trên 18 tuổi.

   Cương đau dương vật kéo dài được chia làm ba thể: thể thiếu máu (hay còn gọi là thể tĩnh mạch, thể dòng máu thấp), thể không thiếu máu (hay còn gọi là thể động mạch, thể dòng máu cao) và thể tái diễn. Trong đó, cương đau dương vật kéo dài thể thiếu máu thường gặp nhất với 95% số ca.

   Mỗi thể bệnh có nguyên nhân khác nhau. Tuy nhiên, phần lớn các trường hợp là vô căn, còn lại có thể do: lạm dụng bia rượu chiếm khoảng 21%, chấn thương tầng sinh môn chiếm 12% và bệnh hồng cầu hình liềm chiếm 11%.

   Trong thực tế, cương đau dương vật kéo dài là một tình trạng bệnh lý rất hiếm gặp. Do đó các thầy thuốc, kể cả các thầy thuốc chuyên khoa nhưng ít kinh nghiệm, cũng có thể lúng túng trong vấn đề chẩn đoán và xử trí cấp cứu.

1.2. Giải phẫu liên quan

* Cấu tạo dương vật

   Dương vật gồm 2 thể hang và 1 thể xốp. Niệu đạo nằm trong thể xốp. Mỗi thể hang được bọc bằng bao trắng. Ngoài cùng là da không có mỡ dưới da, kế đến là lớp tổ chức tế bào dưới da, lớp cân nông (cân Dartos) và lớp cân sâu (cân Buck).

Giải phẫu cấu tạo dương vật

* Hệ mạch của dương vật

   Các động mạch sâu cấp máu cho thể hang tách từ động mạch thẹn trong gồm có động mạch sâu dương vật chạy giữa trục vật hang và động mạch lưng dương vật chạy ở lưng dương vật và ở dưới lớp cân sâu (cân Buck). Ðộng mạch nông là các nhánh nhỏ nằm trong lớp tổ chức tế bào dưới da có nguồn gốc từ động mạch thẹn ngoài và động mạch đáy chậu nông.

   Các tĩnh mạch dương vật đều đổ về tĩnh mạch lưng dương vật sâu.

Hệ mạch máu dương vật

* Thần kinh của dương vật

   Thần kinh chi phối cho dương vật gồm thần kinh lưng dương vật tách từ thần kinh thẹn, và các nhánh thuộc đám rối thần kinh chậu.

II. PHÂN LOẠI

   Dựa trên khai thác bệnh sử và sinh lý bệnh học, cương đau dương vật kéo dài được phân thành ba loại:

   Cương đau dương vật kéo dài thể thiếu máu (dòng chảy thấp, hoặc tắc nghẽn mạch): Thể này được đặc trưng bởi sự cương cứng kéo dài, đau nhiều, thể hang cứng gần như tối đa. Bệnh gây ra bởi sự rối loạn tắc nghẽn lưu thông của tuần hoàn tĩnh mạch trong dương vật, tương tự như hội chứng khoang, không có dòng máu của động mạch qua thể hang.

Cương đau dương vật thể thiếu máu

   Cương đau dương vật kéo dài thể không thiếu máu (dòng chảy cao, hoặc dòng động mạch): Thể này được đặc trưng bởi sự cương cứng không liên quan đến kích thích tình dục, không đau, thể hang không cứng tối đa. Bệnh được gây ra bởi dòng máu động mạch dư thừa vào thể hang trong khi tuần hoàn của tĩnh mạch dương vật vẫn bình thường.

Cương đau dương vật tái diễn: Thể này được đặc trưng bởi sự cương đau dương vật tự xuất hiện tự biến mất, tái phát và không liên tục, thường xảy ra ở những người bệnh bị bệnh hồng cầu hình liềm.

III. NGUYÊN NHÂN

3.1. Thể thiếu máu

* Các nguyên nhân tự phát

Khoảng 90% các trường hợp không rõ nguyên nhân gây bệnh.

* Các bệnh mạn tính

• Các bệnh lý huyết học mạn tính (bệnh hồng cầu hình liềm, thalassemia, leukaemia; đa u tủy xương, biến thể Hb Olmsted, thuyên tắc mỡ trong quá trình nuôi dưỡng đường tĩnh mạch, huyết tán, thiếu glucose - 6 - phosphatedehydrogenase, đột biến yếu tố V Leiden). Bệnh hồng cầu hình liêm là nguyên nhân phổ biến nhất ở trẻ em, chiếm tới 63% các trường hợp. Đây cũng là căn nguyên cơ bản ở 23% người lớn, với khả năng xuất hiện cương đau dương vật kéo dài thể thiếu máu tới 29 - 42% ở nam giới có bệnh hồng cầu hình liềm.

Thiếu máu hồng cầu hình liềm

• Nhiễm khuẩn (giáng hóa chất độc) (bọ cạp đốt, nhện cắn, bệnh dại, sốt rét
• Các rối loạn chuyển hóa (bệnh bột hóa, bệnh Fabry, gout)
• Các rối loạn thần kinh (giang mai, chấn thương tủy sống, hội chứng đuôi ngựa, bệnh thần kinh tự trị, thoát vị đĩa đệm thắt lưng, hẹp ống sống, chấn thương mạch máu não, khối u não, gây tê tủy sống).

* Các thuốc

• Các chất hoạt mạch gây cương (papaverine, phentolamine, prostaglandin E1/alprostadil, kết hợp điều trị tiêm trong vật hang).
• Chất chẹn thụ thể alpha-adrenergic (prazosin, terazosin, doxazosin, tamsulosin)
• Các chất chống đông (heparin, warfarin)
• Các chất chống trầm cảm và chống loạn thần (i.e. trazodone, bupropion, fluoxetine, sertraline, lithium, clozapine, risperidone, olanzapine, chlorpromazine, thiorizadine, phenothiazines).
• Các thuốc chống cao huyết áp (i.e. hydralazine, guanethidine, propranolol)

3.2. Thể không thiếu máu

Cương đau dương vật kéo dài thể không thiếu máu thường xảy ra sau chấn thương đáy chậu hoặc chấn thương dương vật.

3.3. Thể tái diễn

Tương tự như của cương đau dương vật kéo dài thể thiếu máu.

IV. CƠ CHẾ BỆNH SINH

4.1. Thể thiếu máu

   Bất kỳ một nguyên nhân nào gây tắc nghẽn lưu thông của tĩnh mạch dương vật sẽ làm cho máu đến dương vật (từ động mạch) không thể đi ra khỏi dương vật để vào tuần hoàn chung của cơ thể, gây nên tình trạng ứ máu trong thể hang. Máu ứ trong thể hang càng ngày càng nhiều sẽ làm cho dương vật cương cứng và đau hơn theo thời gian. Tình trạng này kéo dài sẽ làm cho tuần hoàn của động mạch bị ngưng lại, dẫn đến thể hang bị thiếu máu. Từ đó gây ra các rối loạn chuyển hóa, thiếu oxy, tăng carbonic, giảm lượng đường trong mô và toan hóa.

   Các can thiệp cấp cứu cần được thực hiện sớm nhằm giảm thiểu tối đa những hậu quả của thiếu máu gây nên như hoại tử cơ trơn, xơ hóa vật hang và rối loạn cương dương về sau. Thời gian cương đau dương vật kéo dài được xem như yếu tố tiên lượng quan trọng của tình trạng rối loạn cương dương. Theo đó, các biện pháp can thiệp trước 48 - 72 giờ sau khi khởi phát có thể giúp loại bỏ sự cương và đau dương vật, đồng thời hạn chế được tình trạng rối loạn cương dương.

   Phân tích mô học tế bào cơ trơn vật hang được sinh thiết cho thấy: tại thời điểm 12 giờ sau thiếu máu đã xuất hiện các tổn thương như phù nề khoảng kẽ, tổn thương các tế bào nội mô của xoang hang; tại thời điểm 24 giờ có sự tăng cường ngưng kết và bám dính của tiểu cầu vào lớp màng đáy; tại thời điểm 48 giờ, xuất hiện huyết khối trong khoang và hoại tử cơ trơn với việc chuyển dạng tế bào dạng giống nguyên bào xơ.

4.2. Thể không thiếu máu

   Nguyên nhân phổ biến nhất của cương đau dương vật kéo dài thể không thiếu máu là chấn thương dương vật. Chấn thương dẫn tới sự xé rách động mạch vật hang dẫn tới hình thành một lỗ rò giữa động mạch hang hoặc một trong các nhánh xoắn của nó với các xoang tĩnh mạch thể hang.

   Sự mất kiểm soát dòng máu tới dương vật dẫn tới sự cương liên tục. Các đợt cương cứng không hoàn toàn được tăng cường khi có kích thích tình dục, khi các bè cơ trơn hoàn toàn giãn, hoạt hóa cơ chế bít tắc tĩnh mạch vật hang. Việc hình thành đường rò giữa động mạch và tĩnh mạch xoang hang thường xảy ra sau chấn thương dương vật 2 - 3 tuần.

4.3. Thể tái diễn

Căn nguyên của cương đau dương vật kéo dài thể tái diễn tương tự như cương đau dương vật kéo dài thể thiếu máu. Trong đó, bệnh hồng cầu hình liềm là một trong những căn nguyên phổ biến nhất. Một số nguyên nhân thường gặp khác như tự phát (không rõ nguyên nhân), rối loạn hoạt động hệ thần kinh (rối loạn thần kinh thực vật).

Hơn nữa, những người đã từng bị cương đau dương vật kéo dài thể thiếu máu (đặc biệt khi kéo dài trên 4 giờ) đều có nguy cơ hình thành cương đau dương vật kéo dài thể tái diễn.

Xem thêm: Cương đau dương vật kéo dài: Chẩn đoán